بررسی و تحلیل تصویر در شرح شطحیات روزبهان بقلی شیرازی (606-522)

روزبهان بقلی شیرازی یکی از مشهورترین عارفانی است که آثار گوناگونی از او در زمینه‌های عرفان و حدیث و تفسیر و فقه، به زبان‌های فارسی و عربی بر جای مانده است. شرح شطحیات یکی از مهم‌ترین آثار فارسی اوست. این اثر افزون‌بر اهمیتش در شطح و دفاع از کلام شورانگیز عارفان، ازنظر نثر شاعرانه و زبان تصویری و خیال‌انگیز نیز درخور توجه است. این پژوهش با بررسی شگردهای تصویرساز روزبهان در شرح شطحیات، نمونه‌هایی از آن را برای مخاطبان بیان می‌کند. التباس و رؤیت و مصدرهای جعلی، استعاره‌های محوری روزبهان را در این کتاب تشکیل می‌دهند که گویا در نظریة جمال‌پرستی او ریشه دارند. ضعف زبان روزمره و ناتوانی آن در بیان تجربه‌های ناب روحی، کلام او را از تخیل و استعاره و رمز و دیگر عناصر خیال‌انگیز سرشار می‌کند. یافته‌های این پژوهش در شرح شطحیات بیانگر آن است که تشبیه و استعاره، به‌ویژه به‌طور فشرده، شمار بیشتری نسبت‌به عناصر دیگر خیال دارد. همچنین شگردهای دیگر تصویرسازی مانند تشخیص، بیان نقیضی، تکرار، رمزگرایی، مصدرهای جعلی و انتزاعی به آشنایی‌زدایی نثر کتاب انجامیده و باعث یکتایی و برجستگی این اثر در بین نثرهای دیگر عرفانی شده است. خاستگاه عنصرهای تصویرساز شرح شطحیات از حوزة طبیعت است. شمار بسیار استعاره‌های تجریدی این اثر، بیانگر تصوف پارسی روزبهان در برابر تصوف تمثیلی خراسان است.